Czarnkow.INFO - Internetowy Serwis Informacyjny
    Strona główna     UrzÄ™dy     Kultura i atrakcje     W mieÅ›cie     Archiwum
Dzisiaj jest: 28 marca 2024, czwartek.  Imieniny: Aleksandra, Anieli, Antoniego, Gustawa, Joanny



free counters


ZAPOMNIANY ÅšWIAT?!


Ukryte gdzieś na uboczu, zapomniane, pobudzają do głębokiej refleksji nad życiem i przemijaniem. Z dala od ludzi, zarośnięte trawą i zakrzewione, kryją w sobie nutkę tajemniczości, a przy tym zachwycają swoją oryginalnością wykonania niezwykłych stell nagrobnych, na których widnieją hebrajskie inskrypcje.

Będąc w Lubaszu, warto udać sie drogą do Antoniewa. Tutaj na niewielkim wzniesieniu znajduje się stary cmentarz żydowski tzw. Kirkut (fot. 1). Użytkowany przez starszych braci w wierze zapewne już przed XVII wiekiem. Na terenie tego kirkutu zachowane są do dnia dzisiejszego mogiły i macewy, czyli pionowe nagrobki nawiązujące kształtem do "bramy nieba". Ich epitafia zawsze zwrócone są w kierunku Jerozolimy - Ziemi Obiecanej. Wśród najstarszych nagrobków zachowany jest jeden z czytelną datą 1677.
Kirkut w Lubaszu to najstarszy zabytek żydowskiej kultury na tym terenie. Teren cmentarza jest bardzo zadbany, ogrodzony i zaopatrzony w tablicę informacyjną: cmentarz wyznania mojżeszowego.
Najwcześniejsze osadnictwo ludności żydowskiej w Lubaszu można wiązać z XIII wiekiem. Statut kaliski z 1264 roku gwarantował Żydom bezpieczeństwo życia, ochronę mienia osobistego, swobodę praktyk religijnych oraz możliwość urządzenia swego życia wewnętrznego na zasadzie samorządu gminy. Kiedy w XVIII wieku wybudowana została synagoga w Czarnkowie część lubaskiej społeczności przeniosła sie do miasta, by tam rozpocząć nowe życie. Ze źródeł historycznych wiemy, że w XIX wieku w Lubaszu mieszkało 97 Żydów. Posiadali swoje kamienice oraz dom modlitwy. Czas II wojny światowej przyniósł kres tej społeczności na tym terenie, a tym samym prawdopodobnie zakończył się czas użytkowania cmentarza żydowskiego. W czasie wojny cmentarze żydowskie ulegały zniszczeniom, w wyniku których macewy były profanowane, używane do utwardzania dróg bądź pod budowę fundamentów domów.
Cmentarz to miejsce szczególne dla ludzi. Dla Żydów to miejsce święte, ale jednocześnie rytualnie nieczyste, stad przy wejściu do niego zawsze znajdowała się studnia, przy której należało dokonać rytualnego oczyszczenia - ablucji. Niezależnie od stanu zachowania obowiązuje na nim zasada nienaruszalności grobu i niedopuszczalność tzw. likwidacji cmentarza. Najważniejsze dla Żydów jest to, co kryje ziemia i nie ma większego znaczenia, co i w jakim stanie zachowało się na powierzchni cmentarza. Dlatego nagrobek jest tylko umownym znakiem wskazującym uświęcone miejsce. W religii żydowskiej panowała jedna podstawowa zasada, w jednym grobie mógł być pochowany tylko jeden człowiek. W przypadku, gdy na cmentarzu zaczęło brakować miejsca na pochówki, gmina żydowska starała się o założenie nowego, lecz nie zawsze było to możliwe. Wówczas starą, nieużytkowaną od dawna część nekropoli pokrywano grubą warstwą ziemi i od nowa grzebano w tym miejscu zmarłych, nie wykraczając przeciw prawu o nienaruszalności grobów. W ten sposób powstawał nasyp uświęcający miejsce zmarłych.
Żydzi byli bardzo wybitnymi rzeźbiarzami - rzemieślnikami, którzy doskonale znali się na sztuce liternictwa i płaskorzeźby. Macewy to nic innego jak pomniki sztuki różnych epok i styli. Żydowska sztuka sepulkralna na każdym kroku wzbudza podziw, a cmentarz żydowski posiada szczególne cechy, które charakteryzują religię i tradycję tej ludności (fot. 4 i 5).
Stelle w Lubaszu to głównie płyty kamienne w kształcie stojącego pionowo prostokąta, zamkniętego najczęściej trójkątnym lukiem (fot. 2). Nagrobki tego typu rozwinęły się już w średniowieczu. Są dość prosto wykonane. Płaszczyznę płyty zdobią inskrypcje w języku hebrajskim, a główna dekoracja występuje w polu zwieńczenia nagrobka. Operowano wówczas głównie motywami roślinnymi. Występują też formy bardziej rozwinięte, z podziałem płyty nagrobnej. Płyta kamienna składa się z cokołu, płaszczyzny z inskrypcją oraz przyczółka (fot. 3). Oprócz tych charakterystycznych stell występują też różnego rodzaju kamienie, czasem bielone bez napisu. Jednakże można przypuszczać, że pod tymi okazałymi nagrobkami kryją się jeszcze wcześniejsze formy, być może wykonane z drewna, które oprócz inskrypcji nie zwierały żadnych elementów zdobniczych. Od XVI wieku następuje rozkwit elementów zdobniczych, zaś w XVIII wieku macewy przybierają monumentalne formy podobne do starożytnych świątyń. Stylistyki antycznej w Lubaszu nie odnajdujemy, ale to nie zmienia faktu, że takich nagrobków tutaj nie było.
Omawiając tradycje religijne ludności żydowskiej nie możemy nie poruszyć tematyki związanej z żydowską symboliką nagrobną, w której ukryte są znaczące treści, znajome dla tych którym ta idea nie jest obca i dla tych, którzy mogą się czegoś nowego dowiedzieć. Symboliczne znaki nawiązują do życia codziennego, w którym przejawia się radość, smutek, żałoba, śmierć, a także niosą informacje na temat statusu społecznego zmarłego, jego cech osobowych, charakteru a także zawodu, jaki wykonywał za życia. Biblia stanowi źródło natchnienia, jest otwartą księgą z której można czerpać inspiracje do tworzenia takich znaków. Nagrobek był i jest wyrazem czci okazywanej zmarłemu, troski o jego duszę, a także znakiem pamięci dla potomnych. Stawianie nagrobka przyjęło się z czasem jako powinność religijna. Zresztą taka zasada obowiązuje tez w religii chrześcijańskiej.
Judaizm zabrania przedstawiania w sztuce sepulkralnej postaci ludzkich, a w zdobnictwie dominują głównie motywy roślinne i zwierzęce, przedmioty związane z kultem lub uprawianym przez zmarłego zawodem. Postać ludzka zastąpiona została przez wizerunek ręki. Dłonie złączone z kciukami i palcami w geście błogosławieństwa znajdują się na macewach zmarłych z rodu kapłanów (kohenów) (fot. 6). To oni wznoszą w synagodze ręce do błogosławieństwa podczas niektórych modlitw. Dzban z wodą wskazuje na lewitów, których praprzodkowie byli pomocnikami świątynnymi i ich zadaniem było obmywanie rąk kapłanów. Ręka trzymające gęsie pióro, książki lub szafa z książkami to macewa pisarza. Księgi widniały także na macewach uczonych- rabinów, czytających Torę w synagodze. Żydzi nazywali siebie narodem księgi. Był to naród uczony, dla którego wydedukowanie było najważniejszym zajęciem i najwyższą cnotą. Charakterystyczne na nagrobkach są świece, będące symbolem szabatu. Zazwyczaj występowały na nagrobkach kobiet, które odpowiedzialne były za zapalanie świec w szabacie. Świece są najczęściej zgasłe lub złamane stanowiące symbol śmierci i żałoby. Na nagrobkach występuje również siedmioramienny świecznik- menora- symbol świątyni jerozolimskiej. Oprócz tych symboli występuje motyw gwiazdy zwaną tarczą Dawida. Symbol tygodnia, gdzie środkowe pole oznacza dzień szabatu, zaś wierzchołki trójkąta pozostałe sześć dni tygodnia. Korona jest znakiem Tory. Na stellach nagrobnych widnieją jeszcze inne znaki symboliczne oraz epitafia w języku hebrajskim, przedstawiające genealogię zmarłego, bogate w epitety i wyrażenia, zaczerpnięte zazwyczaj z Tory bądź Talmudu.
W naszym rejonie pozostało zaledwie kilka takich zabytkowych miejsc. W sztuce sepulkralnej, opierającej się głównie na rzeźbiarstwie i architekturze mamy do czynienia z niezwykle mocno zakorzenioną tradycją, która potrafi zaskakiwać, wzbudzać emocje i zainteresowanie. Chylę czoło ku stwierdzeniu autorki książki Czas Kamieni, że cmentarze żydowskie to jeden wielki, spokojny chór odwiecznej mądrości, zbiorowej wiedzy o życiu i śmierci, a epitafia to swoista poezja, "sztuka dla sztuki", na których niejeden poeta, rzeźbiarz zaczynał tworzyć swoje wielkie dzieła. Możemy podziwiać kunszt artystyczny i literacki, ale nie zapominajmy o jednej podstawowej rzeczy, że na tej "świętej ziemi" pochowani zostali ludzie.
Romka Bartkowiak


Fot. 1

Fot. 2

Fot. 3

Fot. 4


Fot. 5

Fot. 6

Fot. R. Bartkowiak, K. KÅ‚ysz

Zobacz też "Śladami zabytków kultury żydowskiej"
O serwisie  |   Dodaj do ulubionych  |   Ustaw jako startowÄ…  |   Miasto Czarnków  |   Miejskie Centrum Kultury
Redakcja Czarnkow.INFO: 64-700 Czarnków, os. Parkowe 21/37, tel/fax 600 545 261, czarnkow.info@onet.pl
© Marcin MaÅ‚ecki Jacek Dutkiewicz 2004-2024. Wszelkie prawa zastrzeżone.