UNIKATOWE STALLE CZARNKOWSKIE


Kościół pw. św. Marii Magdaleny w Czarnkowie jest jednym z najstarszych sakralnych obiektów zabytkowych dekanatu czarnkowskiego. Ze względu na walory historyczno - architektoniczne, jak i artystyczne wyposażenie, został on wpisany do rejestru zabytków.

Ufundowany przez Czarnkowskich, jeden z najzamożniejszych i najpotężniejszych ówczesnych rodów szlacheckich Wielkopolski, wzniesiony został w latach 1570 - 1580 jako trójnawowa bazylika, konsekrowany w 1586 roku. W latach 30 - tych XVII wieku został przebudowany na kościół wczesnobarokowy, a w XVIII wieku przybrał późnobarokowy charakter. Dzięki Adamowi Sędziwojowi Czarnkowskiemu i jego żonie Katarzynie z Leszczyńskich Czarnkowskiej oraz ich synowi Franciszkowi Sędziwojowi Czarnkowskiemu dnia 19 stycznia 1632 r. wyniesiony został do rangi kolegiaty, przy której istniała kapituła, czyli zespół duchownych w randze kapłanów, mających prawo wyboru biskupów. Materialnym dowodem na istnienie kolegiaty są zachowane do dnia dzisiejszego, znajdujące się w prezbiterium stalle kanonickie. Kolegiata czarnkowska funkcjonowała do 1821 roku.

Po dwóch pożarach, jakie miały miejsce w 1709 i 1768 roku, kościół przebudowano, najpierw w latach 1724-1726 staraniem biskupa włocławskiego Antoniego Szembeka oraz po 1768 roku. W wyniku drugiego pożaru zostało zniszczone niemal całe wyposażenie prezbiterium oraz nawy kościoła. W 1858 nadbudowano wieże. Kościół kilkakrotnie poddawany był pracom restauratorskim: w latach 1923 i 1927 oraz w latach 60 - tych XX wieku.

Obecny wygląd wnętrza kościoła ukształtował się w XVIII wieku, kiedy po pożarach umieszczono w prezbiterium i nawie nowe elementy wyposażenia, wykonane w stylu barokowym i rokokowym: portale do zakrystii i skarbca, stalle, balustradę komunijną, szafki zegarowe, chrzcielnicę, ambonę, ołtarze boczne oraz konfesjonały. Barokowy splendor zdominował wnętrze gotyckiej światyni w Czarnkowie.

Wyposażenie kościoła było przynajmniej dwukrotnie przemalowywane. Po raz pierwszy w 1862 roku, kiedy sprzęty drewniane pokryto farbami w odcieniu drewna dębowego i bieli oraz w latach 60-tych XX wieku, kiedy nadano im kolorystykę w formie jasnobrązowej i szarobeżowej marmoryzacji z elementami brunatnymi i szarozielonymi oraz złoceniami wykonanymi szlagmetalem - materiałem imitującym złoto. Ściany kościoła, począwszy od XVIII wieku utrzymane były w jasnych barwach, przy czym w latach 60 - tych XX wieku na sklepieniach dodatkowo wykonano malowidła o tematyce historycznej, zachowane jeszcze do dnia dzisiejszego.

W 2014 roku rozpoczęły się prace konserwatorskie, polegające na wymalowaniu i renowacji wnętrza prezbiterium, jak i odrestaurowaniu zabytkowych stalli rokokowych. W ramach zadań przeprowadzono badania sklepień i ścian kościoła. Badania architektoniczne, odkrywkowe, stratygraficzne oraz identyfikacyjne miały za zadanie przywrócić dawną estetykę wnętrza kościoła.

Stalle (z łac. stallum) były drewnianymi bądź kamiennymi ławami z wydzielonymi siedziskami i wysokimi zapleckami, posiadającymi często bogatą dekorację rzeźbiarską lub malarską, umieszczanymi w prezbiterium i przeznaczonymi przede wszystkim dla zakonników oraz kanoników. Występowały najczęściej w kościołach katedralnych, klasztornych i kolegiatach. Najstarsze zachowane w Polsce stalle pochodzącą z XIV wieku i znajdują się w bazylice konkatedralnej w Kołobrzegu. Należy podkreślić, że stalle z Czarnkowa, obok stalli znajdujących się w kościele w Lubaszu, stanowią jeden z niewielu przykładów tego typu obiektów o metryce XVIII-wiecznej, zachowanych w północnej Wielkopolsce. Stalle czarnkowskie są dwurzędowe, wykonane z drewna, polichromowane, złocone i srebrzone. Ich zwieńczenie stanowi falisty gzyms, nad którym znajduje się kartusz o ozdobnym, fantazyjnie zakomponowanym obramieniu. Posiadają bogatą dekorację snycerską z ornamentu rocaille przyjmującego asymetryczne i nieregularne formy o płynnych konturach, imitujące stylizowane małżowiny, muszle, kogucie grzebienie, kwiaty i liście.

Prace konserwatorskie przy stallach zostały przeprowadzone z powodu ich złego stanu zachowania, przejawiającego się w daleko posuniętej destrukcji drewna i przekształceniach plastyczno - estetycznych spowodowanych wtórnym przemalowaniem i pozłoceniem wykonanym materiałami nieszlachetnymi. Naprawiono istniejące zniszczenia drewna i wzmocniono jego strukturę. Stalle odzyskały dawny wygląd poprzez przywrócenie ujawnionej po usunięciu przemalowań - historycznej, najstarszej zachowanej warstwy malarskiej - marmoryzacji w kolorystyce błękitno - czerwonej.

Znakiem rozpoznawczym dla epoki baroku i rokoka było zastosowanie marmoryzacji, czyli techniki dekoracji malarskiej imitującej żyłkowania marmuru. Czerwono - błękitna estetyka stalli czarnkowskich oparta została na pigmentach: cynobrze, czerwieni żelazowej i błękicie pruskim. Błękit pruski stosowany był w Wielkopolsce powszechnie od połowy XVIII wieku w malowaniu wyposażenia kościołów. Ponadto zrekonstruowano również złocenia oraz srebrzenia - złotem i srebrem płatkowym, zgodnie z zachowanymi śladami.

Ścianom i sklepieniom prezbiterium przywrócono dawną estetykę wymalowań. Polichromie ornamentalne i figuralne pochodzące z II połowy XX wieku, pokrywające sklepienia prezbiterium, zostały usunięte, zamalowane. Obecna kolorystyka wnętrza prezbiterium utrzymuje się w tonacji szarozielonej z żebrami o barwie ceglastej. Podczas prac konserwatorskich odsłonięto malowane secesyjne zacheuszki z początku XX wieku, symbolizujące konsekrowanie świątyni czarnkowskiej.

Stalle z kościoła pw. św. Marii Magdaleny w Czarnkowie czarnkowskie są wyjątkowym zabytkiem ze względu na wartości historyczne, stanowią materialne świadectwo istnienia kolegiaty w Czarnkowie, nadając jej w ten sposób honorowe, a wręcz wyjatkowe przywileje. Wyróżniają się bogatą dekoracją i poziomem artystycznym stanowiąc przykład wysokiej klasy rokokowej sztuki sakralnej.
Romka Bartkowiak, Kinga KÅ‚ysz



Fot. Kinga KÅ‚ysz

Redakcja Czarnkow.INFO: 64-700 Czarnków, os. Parkowe 21/37, tel/fax 600 545 261, czarnkow.info@onet.pl
© Marcin MaÅ‚ecki Jacek Dutkiewicz 2004-2024. Wszelkie prawa zastrzeżone.