Czarnkow.INFO - Internetowy Serwis Informacyjny
    Strona g艂贸wna     Urz臋dy     Kultura i atrakcje     W mie艣cie     Archiwum
Dzisiaj jest: 28 marca 2024, czwartek.  Imieniny: Aleksandra, Anieli, Antoniego, Gustawa, Joanny



free counters


ZE WSPOMNIE艃 JANA NOCUNIA



W czerwcu tego roku ukaza艂a si臋 ksi膮偶ka "Stra偶 Graniczna Inspektoratu Granicznego Wronki w latach 1928-1937. Ze wspomnie艅 Jana Nocunia" sfinansowana przez Muzeum Ziemi Czarnkowskiej i wydana przez "Nadnoteckie Echa". Mam nadziej臋, 偶e dalsze losy Jana Nocunia, tak jak ksi膮偶ka, wzbudz膮 zainteresowanie Czytelnik贸w i ch臋膰 podzielenia si臋 bezcennymi dla mnie wspomnieniami, dzi臋ki kt贸rym b臋dzie mog艂a powsta膰 kolejna ksi膮偶ka w pe艂ni oddaj膮ca 贸wczesne realia.

Przegl膮daj膮c dost臋pne mi archiwalne dokumenty, w kt贸rych jest wiele sprzeczno艣ci, odkry艂em w jednym z nich kr贸tkie zdanie, kt贸re pokierowa艂o moimi dalszymi badaniami. Brzmia艂o ono: "Zosta艂em przydzielony do Obrony Narodowej na odcinku Wielkopolski od dnia 01 IX 1939 do dnia 19 IX 1939 i w tym dniu dosta艂em si臋 do niewoli niemieckiej w Puszczy Kampinoskiej."

Ten kr贸tki zapis, kt贸ry pasowa艂 do wspomnie艅 Jana Nocunia, dawa艂 mi ma艂膮 szans臋 odtworzenia jego wrze艣niowych los贸w. Dlaczego ma艂膮? Ot贸偶 wrze艣niowe walki wielkopolskich pogranicznik贸w s膮 bardzo sk膮po opisane, archiwa nie dysponuj膮 dokumentami, kt贸re wyja艣nia艂yby przebieg ich kampanii. Mo偶na jedynie posi艂kowa膰 si臋 dokumentami z Centralnego Archiwum Wojskowego, dotycz膮cymi oddzia艂贸w wojska polskiego operuj膮cych w obszarze przygranicznym i p贸藕niej w okresie bitwy nad Bzur膮. Literatura faktu opisuje jedynie udzia艂 偶o艂nierzy Stra偶y Granicznej w dzia艂aniach obronnych na terenie Wielkopolski, p贸藕niejsze opisy ich walk na teranie Kujaw, Ziemi 艁臋czyckiej, czy Mazowsza s膮 niepe艂ne lub wr臋cz sprzeczne. Dysponuj臋 wieloma wspomnieniami Jana Nocunia, ale tylko kilka z nich mo偶na umiejscowi膰 w czasie i przestrzeni.

Oto wi臋c pr贸ba odtworzenia los贸w stra偶nik贸w granicznych z wronieckiego inspektoratu.

Jan Nocu艅 (z prawej) z koleg膮 - sierpie艅 1939 roku.

By艂 to koniec sierpnia, gdy z komisariatu w Pi艂ce dostali艣my rozkaz przegrupowania si臋 ca艂膮 plac贸wk膮 na teren komisariatu. Ju偶 od kilku dni zarz膮dzone by艂o pogotowie alarmowe, spodziewa艂em si臋 wi臋c najgorszego. Na miejscu zostali艣my zakwaterowani razem z 偶o艂nierzami plutonu wzmocnienia. Komendant Wawrzyn贸w dokonywa艂 przegl膮du naszej grupy i 偶o艂nierzy z plutonu, kt贸rzy ju偶 od miesi膮ca s艂u偶yli razem z nami jako wsparcie. Poprzedni rezerwi艣ci, po trzech miesi膮cach szkolenia, zostali puszczeni w lipcu do domu. W po艂udnie dojechali do nas jeszcze koledzy z Che艂stu, zebra艂o si臋 te偶 niema艂o cywili. Okaza艂o si臋, 偶e cz臋艣膰 z nas ma pomaga膰 w mobilizacji m艂odych 偶o艂nierzy z Pi艂ki i okolic. Pozostali zostali wys艂ani na patrole. Przed komisariatem zebra艂a si臋 spora grupa ludzi, zrobi艂 si臋 straszny zam臋t, jakie艣 kobiety p艂aka艂y, wszyscy si臋 艣ciskali i krzyczeli. Po po艂udniu zabra艂em si臋 z cz臋艣ci膮 rezerwist贸w i jeszcze jednym koleg膮 do Wronek, do inspektoratu, po poczt臋 s艂u偶bow膮. Potem okaza艂o si臋, 偶e by艂y to ostatnie dni normalnego 偶ycia.

Obecny widok budynku, w kt贸rym mie艣ci艂 si臋 komisariat Stra偶 Granicznej w Pi艂ce - rok 2015

(...) 1 wrze艣nia 1939 roku ju偶 od godziny pierwszej na niekt贸rych wielkopolskich posterunkach granicznych trwa艂 alarm, wzmo偶ona aktywno艣膰 Niemc贸w na przedpolu wymusi艂a jego wszcz臋cie. Alarm postawi艂 na nogi ca艂e obsady posterunk贸w granicznych oraz pluton贸w wsparcia. Patrole minerskie przygotowywa艂y si臋 do wysadzenia most贸w i wa偶niejszych budynk贸w. We wczesnych godzinach rannych ju偶 wszystkie komisariaty i posterunki zapoznane by艂y z panuj膮c膮 sytuacj膮.

Trzeba wyja艣ni膰, 偶e 偶o艂nierze Stra偶y Granicznej pe艂nili rol臋 czaty, kt贸ra po pierwszym kontakcie z nieprzyjacielem mia艂a obowi膮zek wycofa膰 si臋 do punkt贸w zbiorczych. W trakcie cofania mia艂a za zadanie utrudnia膰 wrogim oddzia艂om rozwini臋cie pe艂nego natarcia poprzez dzia艂ania saperskie. Ka偶dy komisariat z podleg艂ymi posterunkami tworzy艂 kompani臋 S.G. Dodatkowo przy ka偶dym z nich, jako wsparcie, przydzielone by艂y plutony wzmocnienia w sile sze艣膰dziesi臋ciu 偶o艂nierzy. By艂y to tzw. "plutony Stra偶y Granicznej na stopie wojennej", utworzone na podstawie rozkazu "Z" z dnia 12.04.1939. Plutony przy wronieckich komisariatach ewidencyjnie nale偶a艂y do o艣rodka zapasowego 10 dywizji piechoty. Pob贸r odbywa艂 si臋 w Powiatowej Komisji Uzupe艂nie艅 w Szamotu艂ach, a mobilizacja w dw贸ch turach: kwietniowej i lipcowej.

Wronieckiemu inspektoratowi podlega艂y cztery kompanie: kompania komisariatu Pi艂ka, kt贸rej dow贸dc膮 by艂 ppor. Bronis艂aw Wawrzyn贸w i pluton wzmocnienia pod dow贸dztwem ppor. Mieczys艂awa Bekasa, w Wieleniu kompani膮 dowodzi艂 por. Jerzy 艁opuski, w Czarnkowie za艣 kpt. Micha艂 艢migielski, plutonem wzmocnienia za艣 ppor. Andrzej Za艂臋ski, w Uj艣ciu kompani膮 dowodzi艂 ppor. Kazimierz Boraty艅ski, a plutonem wzmocnienia ppor. Franciszek Petrykiewicz.

Trzeba tu nadmieni膰, 偶e wed艂ug ustawy o Stra偶y Granicznej z 1928 roku, a w szczeg贸lno艣ci wed艂ug projektu aktu prawnego Komendy G艂贸wnej Stra偶y Granicznej, kt贸ry mia艂 by膰 wydany 31 sierpnia 1939 r., funkcjonariusze S.G. z chwil膮 mobilizacji stawali si臋 偶o艂nierzami pe艂ni膮cymi s艂u偶b膮 wojskow膮, a Stra偶 Graniczna stawa艂a si臋 cz臋艣ci膮 si艂 zbrojnych. Oficerowie i szeregowi S.G. otrzymywali stopnie wojskowe, i tak: stra偶nik graniczny stawa艂 si臋 kapralem, starszy stra偶nik - plutonowym, przodownik - sier偶antem, starszy przodownik - starszym sier偶antem, aspirant - podporucznikiem, podkomisarz - porucznikiem, komisarz - kapitanem, nadkomisarz - majorem, inspektor - podpu艂kownikiem, a nadinspektor - pu艂kownikiem. Dlatego te偶 w artykule tym pos艂ugiwa膰 si臋 b臋d臋 stopniami wojskowymi.

(...) Pad艂y rozkazy. Saperzy przyst膮pili do dzia艂ania i o godzinie 08:00 wylecia艂y w powietrze mosty na rzece Mia艂ej w Che艂艣cie, a zaraz po nich niedawno wybudowany posterunek graniczny. O godzinie 09:00 w Czarnkowie zosta艂 cz臋艣ciowo wysadzony most na Noteci, a o 10:00 w Drawsku. R贸wnie偶 w Uj艣ciu w godzinach rannych wylecia艂y w powietrze mosty na Noteci, jedynie na wsch贸d od Uj艣cia w r臋ce niemieckie wpad艂 nieczynny most kolejowy. W po艂udnie w Czarnkowie oddzia艂y Grenzschutzu, po wcze艣niejszym ostrzale, pr贸bowa艂y po raz pierwszy przeprawi膰 si臋 przez rzek臋 i zosta艂y odparte przez oddzia艂 Stra偶y Granicznej. Od wczesnych godzin ujawni艂y si臋 grupki niemieckich dywersant贸w, siej膮c zam臋t w艣r贸d ludno艣ci cywilnej i obro艅c贸w.

Most na Noteci w Czarnkowie uszkodzony przez saper贸w

(...) Po po艂udniu pad艂 rozkaz dow贸dcy inspektoratu wronieckiego pp艂k. Gustawa 艢widerskiego o przegrupowaniu si臋 wszystkich podleg艂ych mu kompani S.G. w okolice Ryczywo艂u. (...)

(...) 2 wrze艣nia stopniowo pod Ryczyw贸艂 dotar艂y kompanie S.G.: "Pi艂ka", "Wiele艅" i "Czarnk贸w". W tym czasie Niemcy zaj臋li Czarnk贸w. (...)

(...) 3 wrze艣nia do reszty kompanii do艂膮czy艂 oddzia艂 z Uj艣cia. Po zapoznaniu si臋 z sytuacj膮 pp艂k G. 艢widerski wyda艂 rozkaz kpt. M. 艢migielskiemu, aby wraz ze sw膮 kompani膮 i plutonem saper贸w wypar艂 nieprzyjaciela z Czarnkowa i ca艂kowicie zniszczy艂 most na Noteci. Kompania "Pi艂ka" w tym czasie mia艂a os艂ania膰 drog臋 Ryczyw贸艂 - Chodzie偶 w miejscowo艣ci T艂ukawy, kompania "Uj艣cie" drog臋 Czarnk贸w - Ryczyw贸艂. W odwodzie pozosta膰 mia艂a kompania "Wiele艅". Po wykonaniu zadania kpt. 艢migielski mia艂 si臋 wycofa膰 po linii Huta - Skrzetusz - Ryczyw贸艂. Grupa uderzeniowa wyruszy艂a o godzinie 17:00. Niestety oddzia艂 kpt. 艢migielskiego wpad艂 w zasadzk臋 w w膮wozie niedaleko Czarnkowa, oddzia艂 Stra偶y Granicznej zosta艂 rozproszony, saperzy jad膮cy w tyle kolumny zd膮偶yli si臋 wycofa膰 z rannymi i oko艂o 20:00 dotarli do punktu wyj艣cia. (...). W godzinach wieczornych pp艂k G. 艢widerski na czele kompani "Wiele艅" i "Pi艂ka" wraz z plutonami wzmocnienia podejmuje decyzj臋 o wycofaniu si臋 w kierunku Gniezna. Kompania "Uj艣cie" pozostaje jako zabezpieczenie w Ryczywole do rana nast臋pnego dnia.

4 wrze艣nia w nocy kompanie pp艂k. G. 艢widerskiego dotar艂y pod W膮growiec, gdzie rozkazem dow贸dcy 26 DP zosta艂a utworzona grupa pp艂k. G. 艢widerskiego sk艂adaj膮ca si臋 z kompanii S.G., batalionu ON "W膮growiec" i jednostek przeciwpancernych z 37 pp. Jej zadaniem by艂a os艂ona kierunku W膮growiec - 呕nin. Natomiast kompania S.G. "Uj艣cie" o godzinie 16:00 dotar艂a do Gniezna. Nie mog膮c odnale藕膰 pozosta艂ych jednostek, zgodnie z przedwojennymi wytycznymi o wycofaniu si臋 w rejon koncentracji w Rawie Ruskiej, pod膮偶y艂a w tym kierunku. Dosz艂a do Warszawy 08.09.1939 roku, gdzie przesz艂a pod rozkazy gen. W. Czumy.(...)

(...) W cztery dni po wybuchu wojny w rejon Kobylnica - Kozieg艂owy przesuni臋te zosta艂y pozna艅skie bataliony Obrony Narodowej, kt贸re do tej podporz膮dkowane by艂y wi臋kszym jednostkom. Utworzone zosta艂o zgrupowanie batalion贸w ON pod dow贸dztwem p艂k. Stanis艂awa Siudy, nazwane Pozna艅sk膮 Brygad膮 ON. W jej sk艂adzie znalaz艂y si臋 r贸wnie偶 kompanie Stra偶y Granicznej, niestety ich pochodzenie jest nieustalone. (...)

(...) 5 wrze艣nia kompanie pp艂k G. 艢widerskiego wraz z pododdzia艂ami 26 DP przegrupowa艂y si臋 w kierunku na 艁abiszyn - Barcin - Szczepanowo. (...)

(...) 6 wrze艣nia zgrupowanie dow贸dcy 37 pp pp艂k. Stanis艂awa Kurcza, w sk艂ad kt贸rego wchodzi艂y bataliony ON "呕nin" i "W膮growiec", kompanie S.G. pp艂k. G. 艢widerskiego oraz elementy 26 pu艂ku artylerii lekkiej przegrupowa艂y si臋 z linii obronnej Piastowo - Laski Ma艂e, na po艂udnie. Tam kompanie Stra偶y Granicznej otrzyma艂y rozkaz os艂aniania rejonu pomi臋dzy jeziorami: Chomi膮skim a Wiecanowskim oraz przeprowadzenia zwiadu w kierunku Wieniec - Niestronno.(...)

(...) 9 wrze艣nia zgrupowanie p艂k Siudy uleg艂o reorganizacji. Mi臋dzy innymi podporz膮dkowano mu bataliony ON "Kcynia", "呕nin" i "W膮growiec" podlegaj膮ce do tej pory 26 DP, tworz膮c pu艂k ON mjr. Mariana Kwiatkowskiego. W sk艂adzie zgrupowania p艂k. Siudy nadal istnia艂 oddzia艂 pp艂k. 艢liwi艅skiego, kt贸ry po reorganizacji nosi艂 nazw臋 1 pu艂ku ON "Pozna艅", w jego sk艂adzie znalaz艂y si臋 kompanie Stra偶y Granicznej. (...) Zgrupowanie p艂k. Siudy cofa艂o si臋, os艂aniaj膮c ty艂y armii "Pozna艅" z linii Skulsk - 艢lesin na lini臋 Brd贸w - Grzegorzew - D膮bie.

10 wrze艣nia do zgrupowania ON p艂k. Siudy, prawdopodobnie z okolic D膮bia Kujawskiego, dotar艂y kompanie S.G. pod dow贸dztwem pp艂k. Gustawa 艢widerskiego.(...)

(...) 12 wrze艣nia zosta艂a utworzona Grupa Operacyjna gen. bryg. Micha艂a Karaszewicza - Tokarzewskiego, w kt贸rej sk艂ad wesz艂y bataliony ON p艂k Siudy wraz z kompaniami S.G. pp艂k. Gustawa 艢widerskiego. G.O. Tokarzewskiego mia艂a mi臋dzy innymi za zadanie os艂ania膰 Armi臋 "Pozna艅" i "Pomorze". (...)

(...) 13 wrze艣nia p艂k Siuda podzieli艂 swoje si艂y, tworz膮c pas obrony zabezpieczaj膮cy obszar K艂odawy, Kutna, 艁臋czycy i Ozorkowa. (...) Pp艂k Gustaw 艢widerski ze swymi kompaniami S.G. w Koloni Cz膮tk贸w i batalion ON "W膮growiec" w K艂odawie mia艂y stanowi膰 odw贸d dla pu艂ku mjr. M. Kwiatkowskiego, kt贸ry mia艂 przeprowadzi膰 zwiad w kierunku p贸艂nocnym. W tym czasie cz臋艣膰 oddzia艂贸w z 1 pu艂ku ON "Pozna艅" oraz kompanii S.G. pod dow贸dztwem kpt. Koteckiego bra艂y udzia艂 w obronie 艁臋czycy. (...) W nocy ca艂o艣膰 zgrupowania przesuwa si臋 w stron臋 Kutna, tworz膮c przedmo艣cie dla jego obrony na linii od D艂ugo艂臋ki poprzez G艂ogowiec do zachodniego kra艅ca miasta. Zgrupowanie S.G. pp艂k. Gustawa 艢widerskiego stacjonowa艂a w lesie na p贸艂nocny zach贸d od miejscowo艣ci Mnich k. Kutna. (...)

(...) 15 wrze艣nia zgrupowanie p艂k. Siudy zosta艂o rozdzielone. (...) Zgrupowanie S.G. pp艂k. Gustawa 艢widerskiego z cz臋艣ci膮 batalion贸w ON wycofa艂o si臋 wieczorem w rejon Opor贸w - 呕ychlin - Dobrzeli.

Od 16 wrze艣nia trwa艂 odwr贸t w stron臋 Warszawy. 呕o艂nierze z kompanii S. G. cofali si臋 w okolic臋 Lw贸wka i Luszyna jeszcze w spos贸b zorganizowany, a nast臋pnego dnia przez Sanniki w rejon I艂owa z zamiarem przebicia si臋 do Warszawy przez Bzur臋. Odwr贸t odbywa艂 si臋 w sta艂ej styczno艣ci z zaciskaj膮cym okr膮偶enie nieprzyjacielem.

Biegli艣my grup膮 przez du偶膮 polan臋, jakie艣 dwie艣cie metr贸w przed lini膮 drzew dostali艣my ostrza艂 z prawej strony. Przypadli艣my do ziemi, ostrza艂 si臋 wzmaga艂, w dodatku by艂 to coraz wi臋kszy kaliber. Byli艣my ju偶 blisko lasu, spojrza艂em na reszt臋 ch艂opak贸w. Krzykn膮艂em: "Naprz贸d!" Obejrza艂em si臋 w biegu i przera偶ony zobaczy艂em, jak 偶o艂nierz za mn膮 biegnie bez g艂owy. Pochylony bieg艂em dalej, gdy nagle poczu艂em jakby kto艣 metalowym pr臋tem z ca艂膮 si艂膮 uderzy艂 mnie w he艂m. Chyba upad艂em, dzi臋ki Bogu kto艣 z艂apa艂 mnie za ko艂nierz i poci膮gn膮艂 do przodu. Zrobili艣my jeszcze ze dwa kroki i wpadli艣my do lasu.

Wi臋kszo艣膰 偶o艂nierzy ze zgrupowania p艂k Siudy dosta艂a si臋 do niewoli 17 wrze艣nia w okolicy I艂owa, cz臋艣ci uda艂o si臋 przekroczy膰 Bzur臋. Jest w艣r贸d nich Jan Nocu艅, kt贸ry prawdopodobnie wraz koleg膮, noc膮 z 18 na 19 wrze艣nia, przep艂yn膮艂 rzek臋. Niestety, na pr贸偶no.

Mokrzy i zmarzni臋ci schowali艣my si臋 w jakiej艣 szopie. W g艂owie mi hucza艂o i nic nie s艂ysza艂em na prawe ucho. Na szcz臋艣cie he艂m i to, 偶e si臋 nagle schyli艂em biegn膮c, uratowa艂o mi 偶ycie. Zasn膮艂em niemal od razu. Przy艣ni艂a mi si臋 Matka Boska, kt贸rej obrazek od pocz膮tku wojny nosi艂em w kieszeni na piersi. Obudzi艂em si臋 nagle i szarpi膮c koleg臋 wybieg艂em na zewn膮trz. W tym momencie silny wybuch rzuci艂 nas na ziemi臋, szopa zacz臋艂a si臋 pali膰. Us艂ysza艂em tupot podkutych but贸w i krzyk: "Hande hoch!"

Otoczy艂a nas grupa Niemc贸w, przyprowadzili jeszcze trzech naszych. Kazali nam ukl臋kn膮膰 z podniesionymi r臋kami. Kt贸ry艣 z nich krzykn膮艂: "In den B眉schen mit ihnen und schie脽en!" Us艂ysza艂em, jak za naszymi plecami repetuj膮 bro艅. My艣la艂em, 偶e to koniec i zacz膮艂em si臋 modli膰: "Zdrowa艣 Mario, 艂aski pe艂na...". M贸j szept przerwa艂 nag艂y wjazd oficera na koniu, kt贸ry zacz膮艂 wrzeszcze膰: "Halt! Was ist hier los verdammt! Gefangenen sofort an der R眉ckseite eingestellt und den Rest mit mir!"

Wizerunek Matki Boskiej Cz臋stochowskiej, kt贸ry Jan Nocu艅 nosi艂 przy sobie przez ca艂膮 wojn臋. Do ko艅ca 偶ycia twierdzi艂, 偶e to dzi臋ki niemu ocala艂.

Jan Nocu艅 dosta艂 si臋 do niewoli 19 wrze艣nia 1939 roku na terenie Puszczy Kampinoskiej. Jego dow贸dcy pp艂k. Gustawowi 艢widerskiemu z niewielk膮 cz臋艣ci膮 偶o艂nierzy uda艂o si臋 dotrze膰 do Warszawy. Gustaw 艢widerski trafi艂 do niewoli 28 wrze艣nia.

Medal "Za udzia艂 w wojnie obronnej 1939" przyznany Janowi Nocuniowi w 1982 roku.

Trudno jednoznacznie stwierdzi膰, czy kompaniom Stra偶y Granicznej "Wiele艅" i "Pi艂ka" uda艂o si臋 w ca艂o艣ci dotrze膰 do Puszczy Kampinoskiej, czy w艣r贸d nich byli 偶o艂nierze z kompani S.G. "Czarnk贸w", czy do zgrupowania pp艂k. 艢widerskiego do艂膮czy艂y jakie艣 inne kompanie S.G.? Nie wiadomo. Nie jest wiadomo r贸wnie偶, co za oddzia艂y Stra偶y Granicznej walczy艂y od czwartego dnia wojny w zgrupowaniu p艂k. Siudy. Te w膮tpliwo艣ci mog膮 jedynie rozwia膰 wspomnienia by艂ych 偶o艂nierzy wrze艣nia.
Mariusz Ka艣kosz
O serwisie  |   Dodaj do ulubionych  |   Ustaw jako startow膮  |   Miasto Czarnk贸w  |   Miejskie Centrum Kultury
Redakcja Czarnkow.INFO: 64-700 Czarnk贸w, os. Parkowe 21/37, tel/fax 600 545 261, czarnkow.info@onet.pl
© Marcin Ma艂ecki Jacek Dutkiewicz 2004-2024. Wszelkie prawa zastrze偶one.