ŚWIĘTO MATKI BOŻEJ GROMNICZNEJ


W Ewangelii św. Łukasza czytamy, że Maria i Józef wraz z małym Jezusem po upływie czterdziestu dni od porodu udali się do jerozolimskiej świątyni, by odbyć nakazane Prawem rytuały. Według żydowskich zwyczajów kobiety po urodzeniu dziecka musiały się "oczyścić" w świątyni, a każde pierworodne dziecko płci męskiej musiało zostać poświęcone Bogu - w tym celu należało złożyć odpowiednią ofiarę w postaci dwóch synogarlic lub gołębi. Gdy byli w świątyni spotkali starca Symeona, który rozpoznał w dzieciątku Mesjasza, przepowiedział jego los i nazwał "światłem na oświecenie pogan". Dla upamiętnienia tego wydarzenia Kościół obchodzi 2 lutego, 40 dni po Bożym Narodzeniu, święto Ofiarowania Pańskiego, zwane w Polsce także Świętem Matki Boskiej Gromnicznej.

Święto Ofiarowania Pańskiego obchodzone było przez chrześcijan z Jerozolimy już w IV wieku i nazywane było wówczas Świętem Spotkania, gdyż według teologii ofiarowanie było momentem, kiedy Bóg i ludzkość spotkali się w wymiarze symbolicznym. Jego datę wyznaczał czterdziestodniowy okres oczyszczenia, któremu musiały poddać się kobiety żydowskie po porodzie. Święto to od początku było bogate w symbolikę światła. Tego dnia wierni odbywali procesję z zapalonymi świecami, by upamiętnić słowa Symeona. Początkowo było to święto o chrystologicznym charakterze, skupiające się na postaci Jezusa. W późniejszych wiekach, gdy kult Marii stawał się coraz bardziej popularny, święto to nabrało charakteru maryjnego. W średniowieczu już nie Dzieciątko Jezus było bohaterem święta, lecz jego matka - Maria. W czasach Karola Wielkiego (przełom VIII i IX w.) Święto Ofiarowania zwane było Świętem Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny. Na zmianę tę wpłynęły obyczaje rzymskie, gdyż w Wiecznym Mieście zwyczajowa procesja ze świecami tego dnia odbywała się do Bazyliki Matki Bożej Większej.

Święto Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny pojawiło się w Polsce wraz z chrześcijaństwem. Jest ono wymieniane w najstarszych kościelnych księgach: w Sakramentarzu Tynieckim z XI wieku, Mszale Gnieźnieńskim z przełomu XI i XII wieku, czy Kalendarzu Krakowskim zawartym w Codex Gertrudianus powstałym w drugiej połowie XI wieku. Bogata w symbolikę światła liturgia ukształtowana pod wpływem rzymskim sprawiła, że święto w Polsce przyjęło się pod nazwą Święta Matki Bożej Gromnicznej, która to nazwa znana jest od końca XIV wieku.

Tego dnia kobiety przynosiły do kościoła gromnice, czyli duże woskowe świece, podobne do paschału. Msza rozpoczynała się od procesji, po której kapłan pouczał wiernych o znaczeniu święta. Następnie ksiądz poświęcał zapalone świece. Gromnice przynoszone do kościoła są często przystrojone. Na Mazowszu na przykład gromnice obwiązywane były wstążeczkami w kolorze białym lub niebieskim, barwach wiązanych z Maryją. Pod Lublinem z kolei do przewiązywania świec używano włókien lnu, co miało zapewnić urodzaj tej rośliny. Często do przystrajania gromnic używano gałązek roślin zielonych, także zimą: bukszpanu, mirtu lub jałowca. Ich zieloność symbolizować ma życie wieczne, do którego prowadzi światło świecy (Jezusa). Gromnice wykonywano z wosku pszczelego. Najbardziej pożądane były te, które zrobiono z wosku z własnej pasieki, gdyż one miały największą "moc". Gromnice wykorzystywane były do wróżenia. Jeśli zapalona świeca kopciła i strzelała, zapowiadało to burze, a jeśli topiła się szybko i lał się z niej wosk - deszcze. Za dobrą wróżbę uchodziło, jeśli kobiecie podczas trzymania gromnicy trzykrotnie na dłoń kapnął wosk. W miejscowościach, w których był kościół, kobiety po mszy starały się donieść zapalone gromnice do domu. Jeśli w bezwietrzny dzień którejś świeca zgasła, była to bardzo zła wróżba, zapowiadająca jakieś nieszczęścia, a nawet śmierć bliskiej osoby. Wróciwszy do domu płomieniem świecy wypalano na powale lub na nadprożu znak krzyża, co miało zapewnić domu ochronę przed uderzeniami piorunów. Od świecy odpalano również domowe palenisko, aby przyniósł miłość i szczęście. Dopiero wtedy można było gromnicę zgasić - podczas tej czynności dookoła zbierała się cała rodzina starając się połknąć odrobinę dymu, gdyż wierzono, że dym ze zgaszonej gromnicy chroni przed kaszlem i chorobami gardła. Przekonanie o dobroczynnym wpływie gromnicy na zdrowie występował w Polsce powszechnie. Na Podkarpaciu matki opalały dzieciom końcówki włosów wierząc, że ochroni je to przed chorobami uszu. Ślązacy zaś byli przekonani, że przesuwanie paznokci dłoni ponad płomieniem pozwala ochronić się przed zastrzałami. Gromnice były pieczołowicie przechowywane. Często wiązano je razem z palmami wielkanocnymi. Stawiano je na honorowym miejscu przy domowych ołtarzykach lub chowano za obrazem przedstawiający Matkę Bożą. Zachowanie gromnicy było ważne ze względu na jej moc ochronną. Do dziś w wielu domach zachowała się praktyka stawiania zapalonej gromnicy w oknie lub na stole podczas burzy. Jej moc miała ochronić dom przed uderzeniem gromu (stąd nazwa: gromnica). Na Mazowszu chłopi w czasie burzy modlili się przy zapalonej gromnicy słowami "gromnica po to w oknie, aby Boziulka odmieniła katastrofy". Na Kaszubach zaś jeszcze przed burzą obnoszono zapaloną gromnicę wokół zagrody. W niektórych regionach Polski fragment gromnicy zakopywano na polu wierząc, że ochroni on plony przed wichrem i gradem. Gromnica przypominała wierzącym o śmierci. Wierzono, że światło świecy miało prowadzić duszę zmarłego do prawdziwej światłości, którą jest Jezus Chrystus. Gromnicę zapalano w oczekiwaniu na nadejście kapłana niosącego choremu ostatni Sakrament. Konającemu dawano do ręki świecę "aby skonanie miał lżejsze i aby zły duch nie miał do niego przystępu". W powiecie opoczyńskim istniał zwyczaj, że wsuwając umierającemu zapaloną gromnicę w dłonie mówiono: "Trzymaj się tego drzewa, a zaprowadzi cię do nieba". W niektórych regionach Polski gromnicę, która towarzyszyła umierającemu składano z nim do trumny "aby człowiek ze światłem schodził z tego świata na spotkanie ze światłością wieczną".

Święto Matki Bożej Gromnicznej odgrywało ważną rolę jako dzień, podczas którego zdaniem ludu wypadała połowa zimy. Takie przełomowe daty były doskonałą okazją do wróżb dotyczących nadchodzącego roku. Jeśli w dniu Matki Bożej Gromnicznej były roztopy, spodziewano się powrotu zimy ("Gdy na Gromnice ciecze, zima jeszcze się przewlecze"). Natomiast ładna, słoneczna i mroźna pogoda zwiastowała urodzaj: "gdy na Gromnice jasno, w stodole ciasno", "jasny dzień na Gromnice przyczynia lnu na przęślicę", "jak w Gromniczną choćby mróz, będą pola pełne zbóż". Nie wszyscy jednak twierdzili, że słońce tego dnia jest dobrą wróżbą. Ślązacy mawiali: "jak słońce świyci w Matka Boska Gromnicna, to owoce bandą niscyć gady"(czyli dużo owoców będzie robaczywych). Wróżono nie tylko z pogody. Długie, grube sople lodu zapowiadały urodzaj marchwi zaś szron na drzewach zapowiadał obfitość owoców. Matka Boża Gromniczna miała szczególny związek z wilkami. Dla dawnych mieszkańców wsi te groźne zwierzęta były stale powodem zmartwień. Szczególnie zimą, kiedy pożywienia było mało, a wilki migrowały daleko szukając pokarmu, wilcze watahy budziły szczególny lęk. Wierzono, że Matka Boża Gromniczna chroni ludzi przed wilkami. Z tego powodu obchodzono zagrody z zapaloną gromnicą lub zakopywano jej kawałki w obrębie zagrody. Co ciekawe, uważana była ona jednocześnie za opiekunkę wilków. Znana była legenda, wedle której pewien wilk porwał i pożarł jagnię z zagrody. Gospodarz z synami zaczął go ścigać, chcąc zabić drapieżnika. Wilk podczas ucieczki spotkał Najświętszą Panienkę, która przechadzała się po śniegu. Ukryła ona wilka pod suknią i zmyliła pościg. Od tamtej pory wilk zwany Gromnicznym jest towarzyszem Marii. W sztuce ludowej Matka Boża Gromniczna jest często wyobrażana właśnie w towarzystwie wilków lub z koszyczkiem, w którym siedzi skowronek (wierzono, że jeśli 2 lutego skowronek zaśpiewa, wiosna rychło nadejdzie). Dzień Matki Bożej Gromnicznej był również ważną datą dla zakochanych par. Był to ostatni dzień na oświadczyny, jeśli para chciała pobrać się przed Wielkim Postem. Stąd znane są powiedzenia: "w dzień Panny Gromnicznej - bywaj zdrów mój śliczny", "na Matkę Boską Gromniczną pocałuj mnie mój śliczny".

Niegdyś Święto Matki Bożej Gromnicznej kończyło okres Bożego Narodzenia. Dopiero wówczas rozbierano szopki i choinki, w kościołach nie śpiewano kolęd. Dotychczas w niektórych kościołach zachował się zwyczaj, zgodnie z którym dopiero 2 lutego zdejmowane są dekoracje bożonarodzeniowe.

Od średniowiecza Święto Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny weszło do kalendarza kościelnego jako święto nakazane. O znaczeniu tego święta świadczy fakt, że do 1951 roku był to w Polsce dzień wolny od pracy. Według teologów święto to ukazywało Marię jako wzór pokory dla wszystkich kobiet. Na pamiątkę tego, że nawet Maria Panna po urodzeniu Jezusa poddała się oczyszczeniu, w Polsce istniał zwyczaj zwany wywodem, wedle którego kobiety w czterdzieści dni po porodzie udawały się do kościoła, by otrzymać błogosławieństwo. W połowie XX wieku w Kościele katolickim dominujący stał się nurt dążący do całościowej reformy Kościoła. Dążenie to znalazło wyraz w Soborze Watykańskim II, który trwał w latach 1962-1965. Jednym z celów Soboru i jego reform był powrót do czasów Ojców Kościoła. W ramach reformy mszału w 1969 roku Świętu Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny przywrócony został jego pierwotny, chrystologiczny charakter i nazwa: Święto Ofiarowania Pańskiego. Pomimo tej zmiany w świadomości ludzi dzień 2 lutego pozostaje Świętem Matki Bożej Gromnicznej. Jest jednym z najdawniejszych świąt chrześcijańskich. Wokół tego dnia narosło wiele zwyczajów, zarówno o charakterze religijnym, jak i ludowym. Wiele z nich zostało zapomnianych, ale w wielu domach wiara w ochronną moc gromnic pozostała żywa.
Mikołaj Kułakowski
Muzeum Ziemi Czarnkowskiej

Matka Boska Gromniczna, Michał Andriolli
Ofiarowanie Chrystusa w Świątyni, Hans Memling, około 1463 r.

Redakcja Czarnkow.INFO: 64-700 Czarnków, os. Parkowe 21/37, tel/fax 600 545 261, czarnkow.info@onet.pl
© Marcin Małecki Jacek Dutkiewicz 2004-2024. Wszelkie prawa zastrzeżone.