NAJSTARSZA NEKROPOLIA W CZARNKOWIE


1 listopada - Dzień Wszystkich Świętych. Na mogiłach i cmentarzach zapalamy znicze i świeczki, które są symbolem pamięci o zmarłych. Jest to również czas zadumy i refleksji nad przemijającym życiem. Dla wielu pasjonatów lokalnej historii to także okazja, by nie tylko odwiedzić groby swoich bliskich, ale również odwiedzić albo powspominać dawne nekropolie, na których spoczywają zmarli związani z historią danego regionu.

W Czarnkowie na przestrzeni dziejów funkcjonowało kilka cmentarzy. Przybierały one zróżnicowane formy, ściśle związane z określonym systemem wierzeń. Jednym z nich jest cmentarz zlokalizowany wokół czarnkowskiej fary. Choć do dziś nie zachowały się na nim widoczne nagrobki, to cmentarz istnieje. Zostało to potwierdzone w 2010 roku, kiedy podczas prac izolacyjno - osuszających fundamentów kościoła natrafiono na liczne kości ludzkie stanowiące pozostałość po zniszczonych pochówkach. Niestety, ze względu na fakt, iż prace te prowadzono bez archeologa, utracono bezpowrotnie cenne informacje na temat najstarszej i jakże cennej nekropoli w mieście. Mało tego utracono również szansę na rozpoznanie reliktów architektonicznych, bo prawdopodobnie kościół powstał na fundamentach starszej świątyni.

Już od średniowiecza przestrzeń wokół kościołów zajmowały cmentarze. Początkowo miejsca pochówków musiały znajdować się z dala od siedzib ludzkich, dopiero postanowienia Soboru Rzymskiego z 1059 roku nakazywały grzebanie zmarłych w poświęconej ziemi, w otoczeniu kościoła. Zalecenia soboru nakazywały również grodzić cmentarze murem, parkanem, czy też wałem lub rowem. Groby w średniowieczu sytuowano wzdłuż świątyni, na linii wschód - zachód. Jeśli dokładnie się przyjrzymy to zauważymy, że czarnkowska świątynia, wokół której znajduje się cmentarz, jest orientowana, czyli prezbiterium wraz z ołtarzem skierowane jest ku wschodowi, skąd ma nadejść Jezus Chrystus podczas swojego powtórnego przyjścia. Brak do dziś dokładnej wiedzy w jaki sposób oznaczano mogiły. Przypuszczalnie usypywano kopczyki ziemne, kładziono na nich kamień albo kije. Krzyże, które towarzyszą mogiłom, pojawiły się dopiero na grobach na przełomie XVIII/XIX wieku. Nie znana jest pierwotna wielkość cmentarza przy kościele pw. św. Marii Magdaleny oraz czas jego funkcjonowania. Należy przyjąć, że cmentarz istnieje w tym miejscu co najmniej od momentu powstania świątyni, zarówno tej starszej, jak i istniejącej. Prawdopodobnie też należy spodziewać się pochówków pod fundamentami obecnego kościoła. Nie możemy zapomnieć najważniejszego, że wnętrze kościoła było zarezerwowane również dla zmarłych - fundatorów, kolatorów i dostojników kościelnych, a zwykłych parafian chowano na cmentarzach przykościelnych. W kościele pw. św. Marii Magdaleny znajdują się krypty, w których pochowani zostali dawni właściciele miasta - Czarnkowscy oraz Swinarscy.

Do 1939 roku przestrzeń cmentarna wokół czarnkowskiej świątyni była dość widoczna w krajobrazie miasta. Strefa sacrum od strefy profanum była oddzielona murem, co w symbolice oznaczało znaczną granicę między światem żywych, a światem umarłych. W każdym z rogów cmentarza przykościelnego w Czarnkowie znajdowały się kaplice, które służyły za ołtarze podczas procesji Bożego Ciała. Na północno - wschodniej stronie znajdował się krzyż na pamiątkę misji w 1854 roku. Na południowo – zachodniej, naprzeciwko probostwa, znajdowała się figura Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej wykonana z piaskowca na murowanym postumencie. W pozostałych rogach cmentarza figury św. Józefa oraz Antoniego Padewskiego. Do cmentarza prowadziły schody, jedne z rynku w murze naprzeciw wieży, drugie od strony południowej wprost do kruchty kościoła, powstałej w 1842 roku. W trakcie walk powstańczych w 1918 roku mur uległ zniszczeniu. Rozebrano go w 1936 roku i rozpoczęto budowę nowego z okazji zbliżającej się rocznicy 20-lecia Powstania Wielkopolskiego. Niestety w 1939 roku ponownie został zniszczony przez niemieckiego okupanta i już nigdy nie starano się go odbudować.

Gdyby nie dostęp do zachowanych materiałów źródłowych w muzeum oraz niezastąpiona praca lokalnej grupy pasjonatów nie pozyskano by znaczących informacji na temat historii tego cmentarza. Cmentarze, oprócz miejsca pochówku ludzi, są bardzo ważną częścią dziedzictwa kulturowego. Tak jak w przypadku obecnie funkcjonujących są one strefą sacrum i wymagają szacunku oraz właściwego traktowania.
Romka Bartkowiak

Widok na mur otaczajÄ…cy cmentarz
zlokalizowany przy kościele pw. św. Marii Magdaleny w Czarnkowie
Fot. Ze zbiorów Muzeum Ziemi Czarnkowskiej
Sarkofag Adama Sędziwoja Czarnkowskiego z XVII wieku, który jeszcze w XIX wieku
znajdował się w krypcie pod kaplicą Biczowania Pana Jezusa
Fot. Ze zbiorów Muzeum Ziemi Czarnkowskiej
Widok na kryptę pod kaplicą św. Antoniego Padewskiego, w podziemiach której spoczywają
Mikołaj Swinarski i jego żona Anna z Bnińskich Swinarska oraz ich dzieci
Fot. R. Bartkowiaka
Figura Najświętszej Maryi Panny na terenie dawnego cmentarza
Fot. Ze zbiorów Muzeum Ziemi Czarnkowskiej
Prace rozbiórkowe muru przykościelnego w 1936 roku
Fot. Ze zbiorów Towarzystwa Miłośników Historii Czarnkowa
Robotnicy przy rozbiórce muru w 1936 roku. Wśród obecnych osób ks. kanonik Mikołaj Swinarski,
proboszcz czarnkowskiej parafii w latach 1911-1939
Fot. Ze zbiorów Towarzystwa Miłośników Historii Czarnkowa

Redakcja Czarnkow.INFO: 64-700 Czarnków, os. Parkowe 21/37, tel/fax 600 545 261, czarnkow.info@onet.pl
© Marcin MaÅ‚ecki Jacek Dutkiewicz 2004-2024. Wszelkie prawa zastrzeżone.